Człowiek posiada sześć zmysłów: wzrok, smak, węch, słuch, równowaga i dotyk, które pozwalają mu poznawać i rozumieć otaczający świat. Niniejszy artykuł poświęcono temu ostatniemu ze zmysłów – zmysłowi dotyku.
Poniżej, czytelnik znajdzie garść informacji na temat tego, czym jest i jak się rozwija zmysł dotyku, a także jednej z częstych dolegliwości z nim związanych – nadwrażliwości dotykowej. Kolejną część poświęcono bodźcom odbieranym przez niemowlęta oraz temu, jak wspierać rozwój zmysłu dotyku u najmłodszych. Wreszcie rodzic znajdzie listę pytań, które pomogą mu zastanowić się nad tym, czy jego dziecko doświadcza nadwrażliwości dotykowej i szereg porad, jak radzić sobie z nią w warunkach domowych. Tekst zakończono zbiorem ciekawostek ze świata badań nad zmysłem dotyku.
Zmysł dotyku i jego znaczenie
System dotykowy jest jednym z najwcześniej rozwijających się układów zmysłowych i pozwala identyfikować oraz różnicować wrażenia czuciowe. Ma wpływ na: uwagę, pobudzenie, poczucie bezpieczeństwa, funkcjonowanie emocjonalne oraz na funkcje ruchowe związane z planowaniem ruchu a nawet na zdrowie ogólne – z powodu oddziaływania na układ odpornościowy. Badania wykazały, iż rozłąka niemowlęcia z matką trwająca powyżej 10 dni obniża jego odporność nawet do 6 lat. Informacje pochodzące z tego systemu pomagają zbudować schemat ciała i obraz siebie.
Obronność dotykowa, czyli nadwrażliwość zmysłu dotyku to dysfunkcja integracji sensorycznej polegająca na przesadnych reakcjach emocjonalnych na bodźce dotykowe, które wywołują niepokój psychiczny. Obronność dotykowa bardzo często współwystępuje z nadwrażliwością słuchową i węchowo – smakową.
Na występowanie nadwrażliwości dotykowej może mieć wpływ:
- niedotlenienie okołoporodowe,
- cesarskie cięcie,
- genetyka,
- niewystarczająca ilość bodźców dotykowych,
- molestowanie,
- zażywnie używek przez matki.
Układ dotykowy kieruje też doznawaniem temperatury, bólu i propriocepcji, czyli czuciem pozycji i ruchów ciała wyrażających się np. świadomością tego, że podnoszę ręce, co robią moje nogi (bez potrzeby patrzenia na nie), itp. Jeżeli czegoś dotykamy to pobudzamy receptory dotyku znajdujące się w palcach, następnie – sygnałami elektrycznymi – informacja podąża do rdzenia kręgowego, pnia mózgu, potem do wzgórza, następnie do pola czuciowego. Wzgórze to stacja przekaźnikowa dla prawie wszystkich rodzajów informacji czuciowych. Doznania prawej strony ciała pobudzają „pasmo czuciowe” w korze lewej półkuli mózgowej i odwrotnie. Wrażliwym obszarom ciała, takim jak: wargi, język, twarz, koniuszki palców odpowiadają duże połacie kory, natomiast dużym częściom ciała jak: plecy, nogi odpowiadają mniejsze części kory. Tak jest zaprogramowane ciało człowieka (geny oraz ilość doświadczeń życiowych). Dziecko – płód ma ukształtowany układ dotykowy, mniej więcej od połowy ciąży. Już w łonie matki – od ok. 6 tygodnia po zapłodnieniu zarodek czuje, kiedy coś dotyka jego warg czy nosa, brody, powieki, rąk; w 10 tygodniu nogi doświadczają wrażeń dotykowych. Dziecko poruszając się w łonie matki dostarcza sobie wrażeń dotykowych, które powinny być doskonalone przez całe życie, ponieważ będzie to oddziaływało na ogólny rozwój mózgu. Na rozwój umysłu dziecka wpływa dodatnio wszystko, co znajduje się w otoczeniu pupila, zwłaszcza zabawki tzw. niekonwencjonalne: garnki, łyżki i inne przedmioty domowego użytku.
Co czują niemowlęta?
Wrażliwość na dotyk rozwija się od góry do dołu, czyli od głowy po czubki palców u nóg. Jako pierwsze rozwijają wrażliwość usta. Nawet u 5 – letniego dziecka bardziej wrażliwa na dotyk jest twarz niż ręce. Eksperymenty wykazały, że miesięczne niemowlę potrafi rozpoznać wzrokowo przedmiot, który wcześniej zbadało ustami. Zaobserwowano u dzieci 2 – letnich, że lepiej identyfikują przedmioty lewą ręką, pomimo, iż dzieci poddane badaniom były praworęczne (dzieci muszą poznawać świat buzią, to prawo natury, którego nie należy ignorować).
Większość ludzi pisze prawą ręką, ale dla opracowania informacji o kształtach i właściwościach przestrzennych przedmiotów wykorzystuje z reguły prawą półkulę, czyli lewą rękę. Noworodki płci żeńskiej są bardziej wrażliwe na dotyk niż chłopcy, ten stan pozostaje na całe życie.
Ból – noworodek czuje ból, płody reagują na zabiegi prenatalne polegające na nakłuwaniu ich igłą – biopsja, transfuzja krwi. Niemowlęta na ból reagują płaczem o wyższej tonacji niż na głód lub inne nieprzyjemne czynniki, przyspieszonym biciem serca i oddechem. W momencie porodu noworodek sam siebie znieczula – organizm wytwarza opiaty endogenne – beta endorfinę.
Ból niemowlęcia można zminimalizować poprzez:
- branie na ręce,
- kołysanie,
- przewijanie,
- głaskanie,
- łaskotanie,
- ssanie smoczków.
Niemowlęta nie zapamiętują świadomie wrażenia bólu, ale powtarzające się tego typu doznania mogą wywrzeć trwały wpływ na ich psychikę na poziomie podświadomości.
Temperatura
Noworodki nie są w stanie utrzymać równowagi cieplnej, zwłaszcza w wysokich temperaturach z powodu: mniejszej ilości tłuszczu, większego stosunku powierzchni ciała do jego masy, niewystępowania drżenia przy chłodzeniu się oraz niezdolności do obfitego wydzielania potu przy przegrzaniu się. Reagują jednak na zmienną temperaturę podwyższając lub obniżając poziom aktywności: kiedy jest chłodno to niemowlę więcej się rusza, gdy jest ciepło – więcej śpi z rączkami i nóżkami wyciągniętymi, aby pozbyć się nadmiaru ciepła. Noworodki odróżniają bodźce ciepłe i zimne.
Masowanie noworodków
Masaż nie może przypominać łaskotania, ponieważ jest ono odbierane awersyjnie. Należy delikatnie pocierać twarz, ramiona, plecy, klatkę piersiową, rączki, nóżki robiąc przerwy między poszczególnymi częściami ciała, by nie dostarczać nadmiaru bodźców. Następnie zgina się i prostuje kończyny, co ma na celu stymulację czucia głębokiego, czyli dostarczenia wrażeń stawom i kościom. W wielu kulturach matki noszą dzieci w chustach lub specjalnych torbach na plecach i śpią z nimi w nocy zapewniając naturalny masaż!
Stwierdzono, iż masowanie nie tylko małych dzieci jest pożyteczne, ale poprawia stan zdrowia dzieci chorych na: astmę, cukrzycę, nowotwór, cierpiących na zaburzenie łaknienia czy choroby skóry. Pociechy masowane codziennie przez rodziców odczuwają mniejszy stres, mają lepszy nastrój, lepiej śpią, mają lepszą koncentrację.
Czy dziecko jest nadwrażliwe dotykowo?
Proszę odpowiedzieć na następujące pytania i w razie potrzeby skonsultować się z terapeutą Integracji Sensorycznej.
Czy dziecko
Lubi być przewijane? TAK/NIE
Pozwala dotykać się po twarzy?
Lubi myć twarz?
Lubi myć włosy?
Lubi obcinać włosy?
Lubi obcinać paznokcie?
Lubi dotyk rówieśników?
Lubi dotyk znajomych?
Lubi ubierać się, chodzi rozebrane?
Nie toleruje pewnych ubrań (jakich)?
Prosi o obcinanie metek przy ubraniach?
Lubi zabawy: piaskiem, klejem, farbami?
Lubi chodzić boso po trawie, piasku?
Jest wybredne przy jedzeniu?
Ma kłopoty z zasypianiem?
Ma częste odruchy wymiotne podczas wizyty u dentysty?
Czuje zagrożenie, gdy ktoś pojawia się od tyłu lub niespodziewanie?
Odpycha rówieśników (podczas zabaw ruchowych), bo są oni zbyt blisko dziecka?
USPRAWNIANIE UKŁADU DOTYKOWEGO W WARUNKACH DOMOWYCH
- Dotykanie dłoni i przedramion materiałami o różnej fakturze; na początku dziecko ustala swoje preferencje.
- Wkładanie rąk i nóg do kosza wypełnionego piłeczkami (suchy mini basen).
- Szukanie ukrytych, drobnych przedmiotów w pojemniku wypełnionym kasztanami, piłeczkami, woreczkami, makaronem, grochem, itp.
- Wyklejanie z plasteliny, ciastoliny.
- Dotykanie poszczególnymi palcami materiałów o różnych fakturach.
- Różnicowanie szczypania, drapania, opukiwania, oklepywania.
- Stymulacja termiczna: stosowanie na przemian ciepłych i zimnych kompresów żelowych lub butelek wypełnionych ciepłą wodą na dłonie, stopy i stawy.
- Opukiwanie dłoni klockiem.
- Smarowanie dłoni i innych części ciała pianką do golenia.
- Kreślenie na plecach siedzącego dziecka (plecy zaokrąglone) znaków, figur, cyfr, liter: najpierw dziecko wskazuje odpowiedź, mając wzory znaków przed sobą, później samodzielnie odtwarza rysunek na dużym arkuszu papieru.
- Wskazywanie miejsca dotyku bez pomocy wzroku.
- Odtwarzanie przez dziecko znaków kreślonych przez rodzica na wierzchu dłoni, na przedramieniu bez kontroli wzrokowej. Dziecko odtwarza wzór palcem na swoim ciele, a następnie rysuje na arkuszu papieru pakowego.
- Rozpoznanie rodzaju faktury bez udziału wzroku – pocieranie ciała różnymi fakturami – dziecko wskazuje fakturę.
- Domina dotykowe – dobieranie w pary figur o tej samej fakturze bez kontroli wzroku.
- Rozpoznawanie umieszczonych w woreczku drobnych przedmiotów codziennego użytku bez kontroli wzroku.
- Robienie kul z papieru o różnej fakturze (papier gazetowy, śniadaniowy, folia aluminiowa) i rzucanie nimi do celu.
- Wodzenie palcem po szlaczkach wykonywanych z różnych faktur.
- Rysowanie figur na tackach wypełnionych materiałem o różnej strukturze (piaskiem, kaszą, ryżem).
- Rysowanie kredą figur, wzorów na podłodze lub tabliczce i ścieranie ich dłonią, samymi palcami, łokciem, przedramieniem; ścieranie ich materiałami o różnej fakturze (gąbką, kawałkiem aksamitu, irchy, sztruksu, zmywakiem do naczyń).
- Korzystanie z placu zabaw: huśtawki, karuzele, zjeżdżalnie, itp.
- „Ciężka praca” – noszenie zakupów lub ciężkiego plecaka, zabawy w pchanie, ciągnięcie, skakanie.
- Mocne wycieranie ciała przed i po kąpieli, zawijanie ciasno w duży ręcznik.
- Głęboki nacisk tzw. niedźwiedzie uściski powodują spadek lęku i ogólnego pobudzenia.
Kąpiel dziecka – wskazówki
- Używanie nieperfumowanego mydła.
- Stosowanie różnych myjek i mocnego nacisku myjką.
- Podczas mycia pociąganie myjki w dół ciała, nie do góry.
- Sprawdzenie czy dziecko lepiej toleruje kąpiel w wannie, czy pod prysznicem.
- Stosowanie odpowiedniej temperatury wody – dziecko decyduje.
- Podczas płukania włosów założyć opaskę na czoło.
- Wycieranie dziecka przed lustrem z nazywaniem części ciała.
Pielęgnacja włosów – wskazówki
- Przed obcinaniem włosów – silny nacisk na głowę, tułów i stawy kończyn.
- Użycie balsamu lub odżywki dla zmiękczenia włosów.
Obcinanie włosów – wskazówki
- Używanie lustra i informowanie dziecka o tym, że będzie dotykane i gdzie.
- Jeśli dziecko jest wrażliwe słuchowo – stosowanie słuchawek na uszy dla ograniczenia dźwięku obcinania (nożyczek, maszynki).
- Zastosowanie kilku nacisków na głowę, barki i kark przed obcinaniem.
- Podczas obcinania lub czesania stosowanie mocniejszego dotyku.
- Dokładne oczyszczenie dziecka z resztek włosów.
- Przed obcinaniem włosów można zastosować jednorazowy masaż Wilbarger wg wskazówek terapeuty integracji sensorycznej.
- Można zmoczyć włosy.
- Na chwilę przed i podczas obcinania użyć kamizelki obciążeniowej, peleryny lub obciążonego plecaka.
Ciekawostki
Noworodek przychodząc na świat ma niewrażliwy wierzch i tył główki, bo ulega ona odkształceniom podczas przechodzenia przez kanał rodny – to mądrość natury.
Badania naukowców wykazały, iż dzieci dodatkowo stymulowane dotykowo – głaskanie z lekkim naciskiem szybciej rozwijały się w porównaniu z dziećmi grupy kontrolnej.
Włosy są najbardziej wrażliwymi receptorami bodźców czuciowych. Owłosione części ciała są bardziej czułe na delikatny dotyk niż nieowłosione (wskazówka, gdzie głaskać!).
Niedominująca strona ciała u mężczyzn – zwykle lewa jest bardziej wrażliwa na dotyk niż prawa; u dziewcząt rozkłada się to bardziej symetrycznie.
Literatura
Ayres A. J. (1972). Dziecko a integracja sensoryczna. Przeł. J. Okuniewski, Gdańsk: Harmonia Uniwersalis.
Eliot L. (2003). Co tam się dzieje? Jak rozwija przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia. Przeł. A. Jankowski, Poznań: Media Rodzina.
Kranowitz C. S. (2012). Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie. Przeł. A. Sawicka – Chrapkowicz, Gdańsk: Harmonia Uniwersalis.
Maas V. F. (1998). Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej dla rodziców i specjalistów. Przeł. E. Grzybowska, Z. Przyrowski, M. Ślifirska, Warszawa: WSiP.
Odowska – Szlachcic B. (2011a). Terapia integracji sensorycznej (z. 1: Ćwiczenia usprawniające bazowe układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego), Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
Opracowała Małgorzata Serowiec – terapeuta Integracji Sensorycznej